- Tarım Dünyası
Çay bitkisi her yerde yetişmiyor. Türkiye, yaş çay üretiminin yapıldığı az sayıdaki ülkelerden birisi. Aynı zamanda Avrupa’da yaş çay üretimi yapılan tek ülke.
Türkiye, çay üretim alanları bakımından Çin, Hindistan, Kenya, Sri Lanka, Vietnam ve Endonezya’dan sonra 7. sırada. Kuru çay üretimindeyse; Çin, Hindistan, Kenya, Sri Lanka’dan sonra 5. sırada yer alıyor.
Ülke tarımı için büyük bir zenginlik. Doğu Karadeniz Bölgesi ekonomisinin en önemli ürünü. Çay, sudan sonra en çok tüketilen ikinci içecek olarak biliniyor. Kişi başına yıllık kuru çay tüketiminde, Türkiye, ortalama 3,5 kilo ile ilk sırada. Libya 2,4 kilo ile ikinci, Afganistan kişi başına 2,2 kilo ile üçüncü sırada yer alırken Katar, İngiltere, İrlanda’da kişi başına yıllık 2 kilo kuru çay tüketiliyor. Üretmezsek, ithal etmek zorunda kalacağımız bir ürün.
Cumhuriyet projesi olarak çay tarımı
Çay tarımı cumhuriyet döneminde başladı. Yaş çay üretimi başlamadan önce, Osmanlı döneminde çay ihtiyacı ithalatla karşılanıyordu. Türkiye’de çay tarımının gelişimini, tarihini çok kapsamlı olarak ele alan “Bir Yeşilin Peşinde” adıyla yayınlanan bir kitap var. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu (TÜBİTAK) tarafından yayınlanan kitabın yazarı ömrünü çaya adamış Asım Zihnioğlu’dur. Kitapta da çok ayrıntılı olarak yazıldığı gibi, Türkiye’de çay tarımının başlaması, gelişmesi, işlenerek tüketiciye sunulmasında öncülük eden, emek veren Zihni Derin’dir. Zihni Derin, 1924 yılında Batum’dan çeşitler getirerek bir fidanlık oluşturur. Çalışmalar ağır aksak yürürken 1935 yılında Rize’ye giden Başbakan İsmet İnönü, çay üretiminin yaygınlaştırılması için talimat verir. Çay teşkilatının kurulması için çalışmalar başlatılır. İşin başına Zihni Derin getirilir.
Çay üretiminin desteklenmesi ve yaygınlaştırılması için 29 Mart 1940 tarihinde 3788 Sayılı Çay Kanunu çıkarılır. Araklı’dan Rusya sınırına kadar bölgedeki 30 bin dönümlük bir alan çay tarımı için ayrılır. Ziraat Bankası’ndan 5 yıl süre ile üreticilere faizsiz kredi sağlanır. Elde edilen yaş çay yaprağı işlenerek Zihni Derin tarafından kurulan atölyelerde ilk kuru çay elde edilir.
1942 yılında çıkarılan 4223 Sayılı Kanun ile çay ithalatı ve yurt içinde satılması devlet tekeline alınır. Artan çay üretimini değerlendirmek için 1947 yılında günlük 60 ton kapasiteli ilk çay fabrikası Rize’de işletmeye açılır. Daha sonra üretim yaygınlaştıkça yeni fabrikalar açılır. 1950’li yıllardan itibaren de çay ihracatı yapılmaya başlanır.
Turgut Özal’ın başbakanlığı döneminde 4 Aralık 1984 gün ve 3092 sayılı Çay Kanunu’nun 1. Maddesi ile çay tekeli kaldırılır. Çay tarımı, üretimi, işlemesi ve satışı serbest bırakılır. Bu serbestleşme üretime ve üreticiye büyük bir darbe vurdu. Yasal düzenlemeler ve altyapı hazırlanmadan getirilen serbestlik, ruhsatsız birçok işletmenin faaliyet göstermesine, üreticiden aldıkları yaş çayın bedelini ödemeyen, sektörde kayıt dışılığı artıran bir yapı oluştu. Bugün de hâlâ bu sıkıntılar yaşanıyor.
Türkiye, ihraç ettiğinden çok daha fazla çay ithal eden ülke oldu. Tarım ve Orman Bakanlığı verilerine göre, 2020 yılında yaklaşık 22 bin ton kuru çay ithalatı yapıldı. Ödenen döviz 50 milyon dolar seviyelerinde.
Çayda 15 yıldır gündemde olan kanun tasarıları
Tatile girmeden kısa bir süre önce Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne yeni bir “Çay Kanunu Teklifi” sunuldu. Adalet ve Kalkınma Partisi Genel Başkan Yardımcısı Rize Milletvekili Hayati Yazıcı’nın öncülüğünde Meclis’e sunulan teklif, çay üretim bölgesinde çok büyük tepkiyle karşılandı. Üreticiler eylem yaparak tepkilerini gösterdi. Yeni yasama döneminde muhtemelen yeniden gündeme gelecek.
Çay ile ilgili kanun teklifi/yasa tasarısı yaklaşık 15 yıldır gündemde. Bundan önce Kasım 2009’da Rize Ticaret Borsası tarafından hazırlanan “Çay Kanunu Tasarısı Taslağı” uzun bir süre tartışılmış ancak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulamadan gündemden kaldırılmıştı.
Rize Ticaret Borsası’nın 2009’da gündeme getirdiği tasarı ile Hayati Yazıcı’nın öncülüğünü yaptığı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne sunulan kanun teklifi arasında bazı benzerlikler var. Her iki düzenlemede de ÇAYKUR devre dışı bırakılıyor. Özel sektör yönetiminde bir çay piyasası öngörülüyor.
Rize Ticaret Borsası’nın 2009’da hazırladığı tasarı daha kapsamlıydı. Çay Piyasası Düzenleme ve Denetleme Kurulu (Çay Kurulu) oluşturulması ve çay ile ilgili her türlü kararın bu kurul tarafından verilmesini öngörüyordu.
Fiyat belirleme tartışması
Hayati Yazıcı’nın öncülüğünde Meclis’e sunulan kanun teklifindeki en önemli düzenleme yaş çay alım fiyatının belirleme yetkisinin Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan alınarak Ulusal Çay Konseyi’ne verilmesi ve sözleşmeli üretime geçilmesi. Ayrıca ÇAYKUR’un devre dışı bırakılarak lisanslı işletme sistemine geçilmesi, yaş çay bedellerinin 6 ayda ödenmesi ve üreticiyi özel işletmelerle sözleşme yapmaya zorlaması gibi üreticiyi zor durumda bırakacak düzenlemeler var. Bu nedenle çok sert tepkilere yol açtı.
Kanun teklifi 15 maddeden oluşuyor. Çay tarımı ve yaş çay yaprağı satışı ile kuru çay üretimi ve satışına ilişkin usul, esas ve yükümlülükleri düzenlemek, çay üretimi ve satışıyla ilgili düzenleyici ve denetleyici kurallara aykırı davrananlar hakkında uygulanacak idari yaptırımları kapsıyor.
Teklif ile çay işletmeleri A, B ve C lisanslı işletme olmak üzere 3 kategoriye ayrılacak. Markalı çay üretenler, dökme çay üretenler ve kuru çayı paketleyip satanlar olmak üzere lisanslarına göre çay alımı yapabilecekler.
Yaş çay alım fiyatı ile ilgili olarak Kanun’un 5. Maddesinde şöyle ifade ediliyor: “ Yaş çay alım fiyatı, Ulusal Çay Konseyi tarafından belirlenerek ilan edilir. Yaş çay alım fiyatı, arz ve talep durumu ile üretim maliyetleri dikkate alınarak her yıl hasat dönemi başlamadan önce belirlenir.”
Çay Konseyi fiyat belirlemek istemiyor
Kanun teklifinin Meclis’e sunulmasından sonra bu düzenlemeye ilişkin tepkiler üzerine Ulusal Çay Konseyi Yönetim Kurulu Başkanı Mehmet Erdoğan, basın toplantısı düzenledi. Erdoğan bu toplantıda özetle şunları söyledi: “Bize, kanun teklifinde Ulusal Çay Konseyi olarak yaş çay taban fiyatının belirlenip ilan edilmesi, açıklanması gibi bir görev addedildi. Çok net söylüyorum, bu ne bizim talebimizdir ne de biz üzerimize böyle bir mükellefiyet alacak kadar ve bu tepkileri kamuoyundan geleceğini bilerek bunu yapacak kadar da küçük düşünceler içerisinde olmadık. Her zaman talebimiz şuydu; yerelin görüşü alınsın, bakanlık veya gerekli kurum bunun açıklamasını yapsın.”
Bundan 8-10 yıl önce hazırlanmış taslakta Ulusal Çay Konseyi’nin böyle bir görev talep etmediğini hatırlatan Erdoğan: “Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi’nden gönderilen taslakta da böyle bir şey yok. Kaldı ki, bu çalışmayı yaptık, bir fiyat açıkladık diyelim. ÇAYKUR da uymaz, özel sektör de uymaz, vatandaş da o kalite parametrelerine uymaz, elinde hiçbir yaptırım gücün yok. Açıklanan fiyata uymayanlar cezalandıracak şekilde, bir yaptırım gücü olsa, bütün tarafların katılımıyla taban fiyat olmasını zaten öneririz, yaparız, uygularız. Yapılacak her çalışmanın da içerisinde oluruz” dedi.
Üniversiteden “bu taslak bizim değil” açıklaması
Kanun teklifi ile ilgili bir açıklama da Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Çay İhtisaslaşma Koordinatörlüğü’nden geldi. Yapılan açıklamada “Üniversitemiz koordinatörlüğünde hazırlanıp Tarım ve Orman Bakanlığına iletilen taslak metin 5 bölüm, 28 maddeden oluşmaktadır. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne 20.06.2022 tarihinde sunulan ve basın yoluyla öğrendiğimiz Çay Kanun Teklifini inceledik. Üniversitemiz koordinatörlüğünde hazırlanan Çay Kanunu ile ilgili taslak metin ile TBMM’ye sunulan Çay Kanunu Teklifi arasında farklılıklar bulunmaktadır. Özellikle yaş çay yaprağı alım fiyatının tespiti yönünden önemli usul ve esas farklılıkları olduğu tarafımızdan tespit edilmiştir. Üniversitemiz koordinatörlüğünde hazırlanarak Bakanlığa teslim edilmiş olan Çay Kanunu ile ilgili taslak metinde taban fiyat uygulaması bulunmakta ve ilgili çalışmanın hiçbir yerinde yaş çay yaprağı fiyatının Ulusal Çay Konseyi tarafından belirlenmesi diye bir hüküm bulunmamaktadır.” denildi.
Açıklamada, üniversite koordinatörlüğünde hazırlanan Çay Kanunu ile ilgili taslak metninde 9. Maddenin birinci fıkrasında kamuoyunda tartışılan taban fiyat uygulaması ile yaş çay yaprağı alım fiyatının kimin tarafından belirleneceği konusu şu şekilde düzenlendiği bilgisine yer verildi: “Yaş çay üreticisine ödenecek beher kilogram yaş çay yaprağı asgari alım fiyatı, öncelikli olarak piyasa şartları ve maliyet unsurları göz önünde bulundurularak her yıl hasat dönemi başlamadan bir ay önce Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından belirlenir ve duyurulur. Bakanlık tarafından duyurulan asgari alım fiyatının altında yaş çay yaprağı alımı ve satımı yapılamaz.”
Yaş çay bedelleri 6 ayda ödenecek
Kanun teklifinde en çok tartışma yaratan düzenlemelerden birisi de yaş çay alım bedellerinin ödenmesine ilişkin. Teklifte: “ Yaş çay üreticileri tarafından kuru çay üreten işletmelere satılan yaş çay yapraklarının bedeli, yaş çay üreticileri adına açılan banka hesaplarına kuru çay üreten işletmelerce en geç alım tarihinden itibaren altı ay içerisinde Türk Lirasıyla ödenir.” deniliyor. Üreticiler bunun kabul edilemez olduğunu, özel sektör fabrikaları ile zaten ödemelerde sorun yaşadıklarını belirterek: “ÇAYKUR, ödemeleri bir ay içinde yaparken bu düzenleme ile keyfi olarak 6 aya çıkarılıyor. Çay parasını ödemek istemeyenlere yasal zemin hazırlanıyor. Bu kabul edilemez” görüşünü dile getiriyor.
Sözleşmeli üretime gerek var mı?
Teklife göre, yaş çay alımı, sadece A veya B lisansına sahip işletmeler tarafından yapılacak. A veya B lisansına sahip işletmeler ihtiyaç duydukları yaş çayı, ruhsatlı alanda bu Kanunda belirtilen şartlara uygun bir şekilde üretim yapan çay üreticilerinden veya bu üreticilerin üyesi olduğu üretici örgütlerinden temin edecek. A veya B lisanslı işletmelerin, ihtiyaç duydukları yaş çayı sözleşmeli üretim ile temin etmeleri zorunlu hale getiriliyor. Sözleşmeli üretim dışında kalan yaş çay satılamayacak. Kanunda belirtilen şartlara aykırı olarak çay üretimi yapan yaş çay üreticileri, tespit tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, içerisinde bulunulan pazarlama yılında ve bir sonraki yıl boyunca yaş çay yaprağı satışı yapamayacak, çay işletmeleri de bu şekilde üretilen yaş çayı alamayacak.
Bu düzenleme ile bir anlamda Şeker Kanunu ve Tütün Kanunu ile getirilen sözleşmeli ve kotaya bağlı üretim modeli getiriliyor. Tütünde sözleşmeli üretimle yerli üretim adeta bitirildi. Türkiye tütünde net ithalatçı oldu.
Çay bitkisi her yıl ekilen ve ekim alanları sürekli değişen bir ürün değil. Bu nedenle üretimin sözleşmeli olarak yapılmasını zorunlu kılmak yaş çay üreticilerini çay yaprağı alanlara mahkûm etmek anlamına gelir. Domates üreticileri ile salça üreticileri arasında sözleşmeli üretim yapılabilir. Çünkü her yıl üretim alanı, üretim miktarı değişiyor. Fakat çayda böyle bir durum yok. Çay alanları zaten belli.
Özetle her maddesi büyük tartışma yaratan Çay Kanun Teklifi bu haliyle kabul edilirse çay piyasasında büyük bir kaosa neden olacaktır. Çay üreten Türkiye, birkaç firmaya teslim olacak. Bundan bölge ve ülke ekonomisi büyük zarar görecektir. Çay konusunda yapılması gereken birçok şey var. Öncelikle, çayın kalitesi, standardı, ürün çeşitliliği artırılmalı. Yeşil çay, organik çay, aromalı çay tüketimi yaygınlaşıyor. Yoksul insanlar da en zengin kesim de çay tüketicisi. Damak tadı farklı birçok kesim, ülke var. Çayı bu nedenle çeşitlendirmek gerekir. İngiltere çay üreticisi değil ama dünyaca bilinen, tanınan çok çeşitli çayları var. Türkiye, üretici olduğu halde neden bunu yapmasın? Bu çalışmaları yapacak kurumsal yapı, insan kaynağı var. Ancak işi bilenler yerine siyaset ön plana çıkınca istenilen başarı elde edilemiyor.
ÇAY KANUNU TEKLİFİ
BİRİNCİ BÖLÜM
Amaç, Kapsam ve Tanımlar
Amaç ve kapsam
MADDE 1- (1) Bu Kanunun amaç ve kapsamı; çay tarımı ve yaş çay yaprağı satışı ile kuru çay üretimi ve satışına dair usul, esas ve yükümlülükleri düzenlemek, çay üretimi ve satışıyla ilgili bu kanunda yer alan düzenleyici ve denetleyici kurallara aykırı davrananlar hakkında uygulanacak idari yaptırımları belirlemektir.
Tanımlar
MADDE 2- (1) Bu Kanunun uygulanmasında;
a) A lisanslı işletme: Yaş çay yaprağım işleyerek kuru çay ürünleri elde edebilen ve bunları dökme çay olarak borsada satabilen, kendi ürettiği veya satın aldığı kuru çay ürünlerini kendi paketleme tesislerinde paketleyip tüketiciye arz edebilen ve kendi namına tescilli ürün markası olduğuna dair marka tescil belgesi bulunan gerçek ya da tüzel kişilere ait kuru çay işletmelerini,
b) B lisanslı işletme: Yaş çay yaprağım işleyerek kuru çay ürünleri elde edebilen ve bunları dökme çay olarak borsada satabilen gerçek ya da tüzel kişilere ait kuru çay işletmelerini,
c) C lisanslı işletme: Satın aldığı kuru çay ürünlerim, kendi paketleme tesislerinde paketleyip tüketiciye arz edebilen gerçek ya da tüzel kişilere ait kuru çay işletmelerini,
ç) Bakanlık: Tarım ve Orman Bakanlığını,
d) Borsa: Çay tarımının yapıldığı yerlerde 18/5/2004 tarihli ve 5174 sayılı Türkiye Odalar ve
Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu uyarınca kurulan borsaları,
e) Çay bahçesi: Çay tarım alanı içinde kalan ve üzerinde çay bitkisi dikili olan araziyi,
f) Çay bahçesi ruhsatnamesi: Çay tarımı yapacak olanlar adına düzenlenen belgeyi,
g) Dökme çay: Yirmi beş kilogram ve üzeri kapasiteye sahip kaplarda ambalajlanan ve piyasaya belirli bir ürün markasıyla paketlenerek arz edilmeyen kuru çay ürününü,
ğ) Kuru çay: Yaş çay yaprağının işlenmesi sonucu elde edilen siyah çay, yeşil çay, beyaz çay, oolong çay, instant çay, aromalandırılmış siyah çay, aromalandırılmış yeşil çay, kafeinsiz siyah çay, kafeinsiz yeşil çay, sarı çay, kurutulmuş bitki ilave edilmiş siyah çay, kurutulmuş meyve ilave edilmiş siyah çay, kurutulmuş bitki ve meyve ilave edilmiş siyah çay, kurutulmuş bitki ilave edilmiş yeşil çay, kurutulmuş meyve ilave edilmiş yeşil çay, kurutulmuş bitki ve meyve ilave edilmiş yeşil çay, siyah çay pudrası, yeşil çay pudrası ve puerh çayını,
h) Kuru çay üretimi: Yaş çay yaprağını işleme, sınıflandırma, ambalajlama, paketleme, etiketleme, muhafaza etme, depolama, taşıma ve piyasaya arz etme süreçlerinin herhangi bir aşamasını,
ı) Kuru çay üreten işletme: Kendi ürettiği veya satın aldığı kuru çay ürünlerim Borsada satabilen yahut paketleyerek tüketiciye arz edebilen, bu Kanunda tanımlanan A, B veya C lisanslı gerçek ya da tüzel kişilerin işlettiği kuru çay işletmelerini,
i) Pazarlama yılı: 1 Mayıs ile 30 Nisan tarihleri arasındaki dönemi,
j) Yaş çay üreticisi: Kendi adına düzenlenen çay bahçesi ruhsatnamesine sahip gerçek veya tüzel kişiyi,
k) Yaş çay yaprağı: Çay bitkisinin farklı çeşitlerinin genç sürgünlerinden gelen tepe tomurcuğu ile onu takip eden taze tek yapraklı, taze iki yapraklı, taze üç yapraklı sürgünler ve bunları birbirine bağlayan taze sap kısmını,
1) Ulusal Çay Konseyi: 18/4/2006 tarihli ve 5488 sayılı Tarım Kanununun 11 inci maddesi uyarınca kurulan konseyi ifade eder.
İKİNCİ BÖLÜM
Çay Tarımı, Lisanslı Çay İşletmeciliği,
Yaş Çay Alım Fiyatı ve Alım Usulleri, Çay Alım Yerleri ve Çay Eksperleri
Çay tarımı
MADDE 3- (1) Çay tarım alanları, Bakanlıkça tespit edilir. Bu alanlar dışında çay tarımı yapılamaz.
(2) Çay tarım alanlarına giren yerlerde çay bahçesi kuracak olanlar, önceden ruhsatname almak zorundadır. Çay bahçelerinden; ruhsatsız dikilen veya ruhsatlandırmada aranan şartları taşımayanlar, giderleri sorumlusuna ait olmak üzere Bakanlık tarafından söktürülür.
(3) Çay tarımı, kendi adına düzenlenen çay bahçesi ruhsatnamesine sahip, gerçek veya tüzel kişiliğe haiz yaş çay üreticileri tarafından yapılır veya yaptırılır. Yaş çay üreticileri, Bakanlığın ilgili kayıt sistemine kayıtlı olmak ve üretimde bulunduğu sürece kayıtlarını güncellemek zorundadır.
(4) Bakanlık, verimden düşmüş çaylıkların yenilenmesi amacıyla, modern ve tekniğine uygun çay bahçelerinin oluşturulmasını teşvik eder. Gerektiğinde yenilenecek çay bahçeleri Bakanlık tarafından belirlenir ve ilan edilir.
(5) Çay bahçelerindeki tarımsal faaliyetler, doğal kaynakların korunması, ekonomik, sosyal ve çevresel açıdan sürdürülebilirliğin tesis edilmesi ve güvenilir ürün arzının temini amacıyla tekniğine uygun bir şekilde yürütülür. Bakanlık, çay bahçelerinin asgari büyüklüklerini, bahçe tesisinde kullanılabilecek üretim materyallerini, bakım, budama, hasat, taşıma ve depolama işlemlerini, uygun gübre ve gübreleme teknikleri ile toprak düzenleyicilerini ve bitki koruma ürünlerini belirleyerek ilan eder.
(6) Çay tarım alanlarının ekolojisi, çay bahçelerinin büyüklüğü ve arazi topoğrafyası dikkate alınarak, 1/12/2004 tarihli ve 5262 sayılı Organik Tarım Kanunu hükümlerince organik çay tarımı yapan çay bahçelerini olumsuz etkileyecek tarımsal faaliyetlere izin verilmez.
Gerektiğinde Bakanlık, organik çay tarımını olumsuz etkileyecek mesafelerdeki çaylık alanlarda kimyevi gübre ve bitki koruma ürünlerinin kullanımını smırlandırabilir.
(7) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle düzenlenir.
Lisanslı çay işletmeciliği
MADDE 4- (1) Gerçek ve tüzel kişiler, bu Kanun hükümleri ve ilgili mevzuat hükümlerince gerekli izinlerini almak şartıyla kuru çay üreten işletmeler kurabilir. Bakanlık kuru çay üreten işletmelerin ham madde teminini ve pazarlama yöntemlerini dikkate alarak, işletmeleri müracaatları halinde A, B ve C lisanslı işletmeler olarak gruplandırır. Bakanlık, çay üretimi ve arzında istikran sağlamak amacıyla, her pazarlama yılı için A ve B lisanslı işletmelerin yurt içinde pazarlayabilecekleri kuru çay miktarını belirleyerek ilan eder.
(2) Mevcut üretim kapasiteleri ile arz ve talep durumu dikkate alınarak ihtiyaç halinde, yeni başvuran işletmelere Bakanlıkça A, B veya C lisansı verilebilir. Lisans verilen işletmelerin, bu Kanunda ve bu Kanunun uygulanmasına ilişkin yönetmeliklerde belirlenen şartları taşımadıklarının Bakanlıkça tespit edilmesi halinde, lisansları iptal edilebilir veya yurt içinde pazarlayabilecekleri kuru çay miktarlarında değişikliğe gidilebilir.
(3) Faaliyetlerini çay tarımı yapılan illerin dışında sürdüren C lisanslı işletmelerin izin alma süreçlerinde ana faaliyet konularını çay paketleme işleri olarak belirtmesi zorunludur.
(4) Kuru çay üreten A lisanslı işletmeler dökme çaylarını borsada satmak zorundadır. Dökme çaylar dışında kalan kuru çay ürünlerini ise bu Kanun ve ilgili diğer mevzuat hükümleri doğrultusunda paketleyip tüketiciye arz edebilirler.
(5) Kuru çay üreten B lisanslı işletmeler, dökme çaylarım borsada satmak zorundadır.
(6) Kuru çay üreten C lisanslı işletmeler, satın alarak temin ettikleri kuru çay ürünlerini bu Kanun ve ilgili diğer mevzuat hükümleri uyarınca kendi tesislerinde paketleyip tüketiciye arz edebilirler.
(7) B lisanslı işletmeler, kuru çay ürünleri ithal edemez. A veya C lisanslı işletmeler, yurt içinde pazarladıkları çay miktarının en az yüzde doksanını, bu Kanun hükümlerine uygun olarak yurt içinden temin etmek zorundadır.
(8) Bu maddenin uygulanmasına ilişkin usul ve esaslar yönetmelikle düzenlenir.
Yaş çay fiyatı ve alım usulleri
MADDE 5- 1) Yaş çay alım fiyatı, Ulusal Çay Konseyi tarafından belirlenerek ilan edilir. Yaş çay alım fiyatı, arz ve talep durumu ile üretim maliyetleri dikkate alınarak her yıl hasat dönemi başlamadan önce belirlenir.
(2) Ulusal Çay Konseyi tarafından o yıla esas alım fiyatının belirlenememesi halinde; yaş çay alım fiyatı, bir önceki yılın alım fiyatının 4/1/1961 tarihli ve 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun mükerrer 298 inci maddesi hükümleri uyarınca tespit ve ilân edilen yeniden değerleme oranında artırılması suretiyle belirlenir.
(3) Yaş çay üreticileri tarafından kuru çay üreten işletmelere satılan yaş çay yapraklarının bedeli, yaş çay üreticileri adına açılan banka hesaplarına kuru çay üreten işletmelerce en geç alım tarihinden itibaren altı ay içerisinde Türk Lirasıyla ödenir.
(4) Yaş çay alımı, sadece A veya B lisansına sahip işletmeler tarafından yapılabilir. A veya B lisansına sahip işletmeler ihtiyaç duydukları yaş çayı, ruhsatlı alanda bu Kanunda belirtilen şartlara uygun bir şekilde üretim yapan çay üreticilerinden veya bu üreticilerin üyesi olduğu üretici örgütlerinden temin eder.
(5) A veya B lisanslı işletmelerin, ihtiyaç duydukları yaş çayı sözleşmeli üretim ile temin etmeleri esas olup her pazarlama yılı için sözleşmeli olarak temin edilmesi gereken asgari yaş çay miktarı Bakanlık tarafından belirlenir.
(6) Bu Kanunda belirtilen şartlara aykırı olarak çay üretimi yapan yaş çay üreticileri, tespit tarihinden itibaren geçerli olmak üzere, içerisinde bulunulan pazarlama yılında ve bir sonraki yıl boyunca yaş çay yaprağı satışı yapamaz, çay işletmeleri de bu şekilde üretilen yaş çayı alamaz.
Çay alım yerleri ve çay eksperleri
MADDE 6- (1) Yaş çay yaprakları, belirlenen çay alım yerlerinde A veya B lisansına sahip işletmeler tarafından satın alınır.
(2) Yaş çay üreticisinden alım yapan işletmeler. Bakanlık tarafından yetkilendirilmiş yeterli sayıda çay eksperi istihdam etmek zorundadır.
(3) Çay alım yerlerinin sahip olması gereken nitelikler, çay eksperlerinde aranan şartlar ile görev ve sorumlulukları Bakanlık tarafından çıkarılacak yönetmelikle belirlenir.
Çay atıkları
MADDE 7- (1) Kuru çay üretimi aşamalarında ortaya çıkan ve kuru çay ürünü tanımına girmeyen çay çöpü, çay lifİ veya çay tasnif tozu gibi çay atıklarından kuru çay ürünü elde edilemez.
(2) Çay atıkları; çay ekstraktı, aktif karbon, selüloz, biyoetanol, kateşin ve teanin elde edilmesinde, yalıtım malzemesi üretiminde, bitki yetiştirme ortamı oluşturulmasında, enerji üretimi veya Bakanlık tarafından uygun görülen diğer alanlarda ilgili mevzuatı çerçevesinde yetkili tesisler tarafından kullanılabilir.
(3) Çay işletmeleri, satın aldıkları yaş çayın belirli bir oranda çay atığını, her pazarlama yılının sonuna kadar yetkili tesislere teslim etmek zorundadır. Teslim edilmesi gereken asgari çay atık oram Bakanlık tarafından belirlenir.
(4) Çay atıklarının kaydı, toplanması, muhafazası, işlenmesi, değerlendirilmesi, imhası ve pazarlanmasına ilişkin usul ve esaslar ile diğer hususlar yönetmelikle düzenlenir.
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
Denetim, Yaptırım Türleri,
İdari Tedbir Uygulanması Gereken Haller
Denetim
MADDE 8- (1) Yaş çay üreticileri ve kuru çay üreten işletmeler. Bakanlık tarafından denetlenir.
(2) Bakanlık, bu Kanunun kendisine verdiği görevleri yerine getirirken gerekli gördüğü her türlü bilgiyi kamu kurum ve kuruluşları ile piyasada mal veya hizmet üreten, pazarlayan ve satan gerçek ve tüzel kişilerle bunların her türlü örgütünden isteyebilir. Bakanlık tarafından istenilen bilgiler tam ve doğru olarak talep edilen süre dahilinde ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından Bakanlığa verilir. Bakanlık; inceleme, araştırma ve denetim görevi kapsamında, her türlü defter, evrak ve belgeleri inceleyebilir ve suretlerini alabilir, yazılı veya sözlü açıklama isteyebilir, bu Kanun kapsamına giren her türlü mallara ilişkin mahallinde inceleme yapabilir, her türlü
teknolojik imkândan yararlanabilir.
Yaptırım türleri
MADDE 9- (1) Bu Kanun kapsamında uygulanacak olan idari yaptırımlar, muhtevası ilgili maddelerde belirtilen idari tedbirler ile idari para cezalarından ibarettir.
(2) Bu Kanunda belirtilen şartlara uymayan kişiler hakkında, diğer mevzuattaki ceza hükümler saklı kalmak kaydıyla, bu Kanunda belirtilen idari yaptırımlar mahallin en büyük mülki amiri tarafından uygulanır. îdari yaptırımların uygulanması için gerekli olan tespitler. Bakanlık veya Bakanlık tarafından yetkilendirilen kamu kurum ve kuruluşlarınca gerçekleştirilir.
(3) Bu Kanunda düzenlenen ve çay tarımı gerçekleştirilen tarım alanının bir dekarı üzerinden verilmesi öngörülen idari para cezalarına ilişkin tutar hesaplanırken, bir dekar altında kalan tarım alanları için tahakkuk edecek tutar, bu alanın bir dekara metrekare cinsinden oranının, düzenlemede gösterilen idari para cezası miktarı ile çarpılması suretiyle tespit edilir.
(4) İdari para cezalarının verilmesini gerektiren fiilin beş yıl içinde tekrarı halinde verilecek para cezası, bir önceki verilen ceza tutarının iki katı olarak uygulanır.
(5) Bu Kanun kapsamında verilen idari para cezaları, tebliğinden itibaren bir ay içinde ödenir.
İdari tedbir uygulanması gereken haller
MADDE 10- (1) Bakanlık tarafından verilen çay bahçesi kurma ruhsatnamesi olmadan çay bahçesi kurduğu tespit edilen gerçek veya tüzel kişilerin, kendilerine verilen süre içinde ruhsatsız çay bahçelerini sökmeleri zorunludur. Bu süre içinde ruhsatsız çay bahçelerini sökmemeleri halinde, Bakanlık tarafından bu bahçeler söktürülür.
(2) Bu Kanunun 3 üncü maddesinde belirtilen Bakanlıkça belirlenen usul ve esaslara aykırı olarak çay bahçesi tesis eden gerçek veya tüzel kişilerin, kendilerine verilen süre içinde bahçelerini sökmeleri veya tekniğine uygun hale getirmeleri zorunludur. Aksi halde, Bakanlık tarafından bu bahçeler söktürülür.
(3) Bu maddenin birinci ve ikinci fıkrası kapsamında Bakanlık tarafından ödenen söküm bedelleri, Bakanlıkça ilgililere yapılacak tebligat üzerine bir ay içinde ödenir. Bu süre içinde ödenmeyen söküm bedelleri Bakanlıkça yapılacak bildirim üzerine ilgili vergi dairelerince 21/7/1953 tarihli ve 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanun hükümlerine göre tahsil edilir.
(4) Bakanlıkça belirlenen usul ve esaslara aykırı olarak işlenen çay atıklarına el konulur. Piyasaya arz amacı dışında değerlendirilmesi mümkün olmayan çay atıkları Bakanlık gözetiminde imha edilir veya ettirilir. Piyasaya arz amacı dışında değerlendirilmesi mümkün olan çay atıklarının mülkiyetinin kamuya geçirilmesine karar verilir. Fiilin beş yıl içinde tekrarı halinde. tespit edilen işletmelerin faaliyetleri bir yıl süreyle durdurulur. Fiilin aynı süre içinde ikinci kez tekrarı halinde, işletmeler faaliyetten men edilir.
(5) Çay atıklarından kuru çay ürünü elde ettiği tespit edilen işletmeler, lisanslan iptal edilerek faaliyetten men edilir.
(6) Bu Kanun ve ilgili mevzuat hükümlerine aykırı olarak üretilen, alınan veya satılan her nevi çay ürünü kayıt dışı olarak kabul edilir ve el konularak Bakanlığa teslim edilir. Bakanlık tarafından analizleri yapılan kayıt dışı çay ürünlerinden, bu Kanun ve ilgili diğer mevzuat hükümleri kapsamında belirtilen standartları taşımayanlar Bakanlık tarafından imha edilir.
Standartları taşıyanların ise mülkiyetinin kamuya geçirilmesine karar verilir.
İdari para cezası uygulanması gereken haller
MADDE 11- (1) Bu Kanunun hükümlerinde belirtilen çay bahçesi ruhsatnamesine sahip olmadan çay tarımı yapan gerçek ve tüzel kişilere, ruhsatsız çay tarımı yaptığı tespit edilen tarım alanının her bir dönümü için beş bin Türk Lirası idari para cezası uygulanır.
(2) Bu Kanunun 3 üncü maddesinde belirtilen usul ve esaslar çerçevesinde Bakanlık tarafından belirlenen çay tarımına aykırı faaliyette bulunan gerçek ve tüzel kişilere, bu faaliyeti gerçekleştirdiği çay tarım alanının her bir dönümü için beş bin Türk Lirası idari para cezası uygulanır.
(3) Bu Kanunun 4 üncü maddesine aykırı olarak faaliyette bulunan çay işletmelerine, çay lisanslarında belirtilen çay miktarının satış bedeli tutarında, lisansı olmayan işletmeler için faaliyetin gerçekleştiği pazarlama yılındaki lisanslı işletmelerin ortalama lisans miktarı esas alınarak idari para cezası uygulanır.
(4) Bu Kanunun 6 ncı maddesine aykırı olarak yaş çay yaprağı satın alanlara on bin Türk Lirası idari para cezası uygulanır.
(5) Bu Kanunun 7 nci maddesine aykırı olarak;
a) Çay atıklarının işlenmesi için Bakanlıkça gerekli görülen tesisleri kurmadan ve kurdukları tesislerin faaliyetleri için Bakanlıktan izin almadan çay atıklarını işlediği tespit edilen işletmelere iki yüz bin Türk Lirası idari para cezası uygulanır.
b) Çay atıklarından kuru çay ürünü elde ettiği tespit edilen kişilere dört yüz bin Türk Lirası idari para cezası uygulanır.
(6) Bu Kanunda düzenlenen idari para cezalan mahallin en büyük mülki amiri tarafından verilir.
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
Çeşitli ve Son Hükümler
Yönetmelik
MADDE 12- (1) Bu Kanunun uygulanmasına ilişkin yönetmelikler Tarım ve Orman
Bakanlığı tarafından yürürlüğe konulur.
Yürürlükten kaldırılan Kanun ve atıflar
MADDE 13- (1) 4/12/1984 tarihli ve 3092 sayılı Çay Kanunu yürürlükten kaldırılmıştır.
Mevzuatta 3092 sayılı Kanuna yapılan atıflar bu Kanuna yapılmış sayılır.
Geçiş hükümleri
GEÇİCİ MADDE 1– (1) Bu Kanunla çıkarılması öngörülen yönetmelikler, bu Kanunun yürürlük tarihinden itibaren altı ay içinde çıkarılır.
(2) Bu Kanun uyarınca çıkarılacak yönetmelikler yürürlüğe konuluncaya kadar, yürürlükteki yönetmeliklerin bu Kanuna aykırı olmayan hükümlerinin uygulanmasına devam edilir.
GEÇİCİ MADDE 2- (1) Bu Kanun yürürlüğe girmeden önce çay tarım alanı olarak ilan edilen alanların statüsü ve ilgili mevzuat hükümleri uyarınca düzenlenen çay bahçesi ruhsatnameleri, bu Kanunun yürürlük tarihinden itibaren de geçerlidir.
(2) Bu Kanun yürürlüğe girmeden önce ilgili mevzuat hükümleri doğrultusunda çay tarımı yapan yaş çay üreticilerinin Bakanlığın ilgili kayıt sistemine kaydedilmesine ilişkin her türlü iş ve işlemde Bakanlık yetkilidir. Bu madde kapsamında belirtilen üreticilerin Bakanlığın ilgili kayıt sistemine kaydı, bu Kanunun yürürlük tarihinden itibaren üç yıl içerisinde kendilerine Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü tarafından verilen çay bahçesi ruhsatnameleri esas alınarak tamamlanır.
Cumhurbaşkanı, bu süreyi gerekli gördüğü hallerde her defasında bir yılı geçmemek üzere en fazla iki defa uzatabilir.
GEÇİCİ MADDE 3- (1) Bu Kanun yürürlüğe girmeden önce ilgili mevzuat hükümleri doğrultusunda faaliyetlerini sürdüren kuru çay üreten işletmelerinin çalışma izinleri, bu Kanunun yürürlük tarihinden itibaren de geçerlidir. Ancak bu Kanunun yayımı tarihinden itibaren altı ay içerisinde Bakanlığa başvuruda bulunarak faaliyet alanına göre lisans başvurusunda bulunmak ve Bakanlık tarafından belirlenen lisans çerçevesinde faaliyette bulunmak zorundadır. Başvuruda bulunmayanlar, C lisanslı işletme statüsünde faaliyette bulunabilirler.
(2) Bu Kanun yürürlüğe girmeden önce faaliyetlerini çay tarımı yapılan illerin dışında sürdüren kuru çay üreten işletmelerden ana faaliyet konusu çay paketleme işleri olmayanların, bu Kanunun yürürlük tarihinden itibaren altı ay içerisinde ana faaliyet konularının çay paketleme işleri olarak belirlemesi zorunludur. Bu zorunluluğu belirtilen süre içerisinde yerine getirmeyen kuru çay üreten işletmelerin çalışma izinleri Bakanlık tarafından iptal edilir.
Yürürlük
MADDE 14- (1) Bu Kanun yayımı tarihinde yürürlüğe girer.
Yürütme
MADDE 15- (1) Bu Kanun hükümlerini Cumhurbaşkanı yürütür.
