- Birgün
İzmir Banliyö Taşımacılığı Sistemi (İZBAN) işyerlerinde Türk-İş üyesi Demiryol-İş Sendikası tarafından uygulanmakta olan grev 8 Ocak 2019 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan bir kararla şehir içi toplu taşıma hizmetlerini bozucu nitelikte görüldüğünden 60 gün süreyle ertelendi. Böylece 10 Aralık 2018 tarihinde başlayan ve 342 işçinin katıldığı grev bir aylık uygulamadan sonra fiilen yasaklanmış oldu. Çünkü yasaya göre ertelenen erteleme süresi sonunda greve devam edilemiyor. Bu nedenle yasada “erteleme” ifadesi yer alsa da sonuçta grevlere devam edilemediği için “yasaklama” kavramını kullanacağız.
İZBAN grev yasaklamasıyla birlikte 2003 yılında bu yana 193 bin işçiyi kapsayan 16 grev erteleme adı altında yasaklanmış oldu. Bir grevin şehir içi toplu taşıma hizmetlerini bozucu nitelikte bulunması nedeniyle ertelenmesi Türkiye’de bir ilk. Geçmişte milli güvenlik ve genel sağlık gibi gerekçelerle yasaklanan grevler son yıllarda ekonomik ve finansal istikrar ve son olarak şehir içi toplu taşıma hizmetlerini bozma gerekçesiyle yasaklanmaya başlandı. Son yıllarda giderek rutin bir uygulama haline gelen grev erteleme dünden bugüne nasıl bir geçmişe sahip?
Grev erteleme ABD kökenli bir uygulama
Bilindiği gibi Türkiye’de toplu iş sözleşmeli ve grevli sendika hakkı 1961 Anayasası ile kabul edildi. 1961 Anayasası grev hakkına açıkça yer veren çağdaş Anayasalardan biriydi. Türünün bir başka örneği 1946 Fransız Anayasasıydı. 1961 Anayasası işçiler için grev hakkını açıkça güvence altına alırken lokavt kurumuna yer vermemiş, grev türlerini sınırlamamış ve greve erteleme ile yasaklama konularına anayasada yer vermemişti. 1961 Anayasası Türkiye’nin 140 yılı aşkın anayasal deneyimi açısından işçi sınıfına en geniş güvenceler getiren anayasa idi. İşçi sınıfının ve sendikal hareketin büyük bölümü kıymetini bilemedi. Türk-İş 1961 Anayasasını yok etmek isteyen AP’nin peşine takılırken, DİSK 1961 Anayasasına var gücüyle sahip çıktı.
1961 Anayasasının sağladığı kapsamlı grev hakkı 1963 yılında çıkarılan 275 sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile sınırlandırıldı. 275 sayılı yasa anayasada olmayan lokavtı güvence altına almakla yetinmedi, grev erteleme kurumunu Türkiye endüstri ilişkileri sistemine taşıdı. Grev erteleme kurumu ABD sisteminden ödünç alınarak 275 sayılı yasa ile hukuk sistemimize sokuldu.
Grev erteleme mekanizması ABD kökenli bir uygulamadır. 1947 tarihinde Truman döneminde kabul edilen Taft-Hartley Yasası ile Roosevelt döneminde 1930’larda genişletilen sendikal haklar daraltıldı ve grev erteleme sistemi yasalaştı. Taft-Hartley Yasasına göre Başkan bir grevi ulusal sağlığı ve milli güvenliği bozucu bulursa 80 gün süreyle erteleyebiliyor. Ancak erteleme süresinin bitiminde tekrar greve gitmek serbest. Böylece erteleme bir soğutma işlevi görmekte, grev hakkını ortadan kaldırmamakta.
Türkiye’de 1963’te 275 sayılı yasa ile benzer bir yöntemi kabul etti. Yasa ile getirilen grev erteleme adı gibi grev erteleme idi. 275’e göre grevler memleket sağlığı ve milli güvenlik gibi iki gerekçeyle ilkinde 30 ve ikincisinde 60 gün olmak üzere iki kez ertelenebiliyordu. Ancak erteleme sonunda greve gitmek serbestti.
Erteleme 12 Eylül’de yasağa dönüştü
Ancak grev erteleme kurumu 12 Eylül sonrasında grev yasaklama mekanizmasına dönüştü. 1961 Anayasasından farklı olarak 1982 Anayasasının 54. maddesi ile grev erteleme ve yasakları anayasal düzeye yükseltildi. Lokavta anayasal statü tanındı. Anayasa menfaat grevi dışındaki grevlerinin önünü kesti. Anayasanın 54. maddesinin grev karşıtı özü 37 yıldır değişmeden duruyor.
Anayasa’da yer verilen grev yasak ve ertelemeleri 1983 yılında çıkartılan 2822 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu ile genişletildi. Grevler uygulanamaz hale getirildi. Bankacılık ve şehir içi ulaşım sektörlerinde grev yasağı getirildi. Bakanlar Kurulu’na grevlerin milli güvenlik ve genel sağlık gerekçesiyle 60 gün süreyle ertelenmesi yetkisi tanındı. Ancak büyük bir farkla. 1963-1980 döneminde erteleme süresi sonunda tekrar greve çıkmak mümkün iken yeni dönemde grev erteleme sadece laftaydı. Fiilen grev yasağı söz konusu idi. Erteleme süresi sonunda tekrar greve çıkılması söz konusu değildi. Böylece ABD’den ödünç alınan soğutma mekanizması 12 Eylül ile birlikte bir yasak mekanizmasına dönüştü.
Anayasa Mahkemesine rağmen grev yasak
2012 yılında 6356 sayılı yeni bir Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi Yasası kabul edildi. Ancak grev hakkı konusunda 12 Eylül askeri diktatörlüğü tarafından getirilen düzenlemeler korundu. Grev erteleme grev yasaklama mekanizması olarak aynen benimsendi, bankacılık ve şehir içi ulaşımda grev yasağı korundu. Ancak 2014 yılında Anayasa Mahkemesi CHP’nin başvurusu üzerine verdiği bir kararla bankacılık ve şehir içi ulaşımda grev yasağını anayasaya aykırı bularak iptal etti.
Bilindiği Anayasa Mahkemesi grev hakkı konusunda son yıllarda giderek artan biçimde özgürlükçü kararlara imza atmaktadır. Bankacılık ve şehir içi ulaşımın grev yasağı kapsamından çıkartılması Anayasa Mahkemesinin uluslararası çalışma hukukuna uygun son derece önemli bir kararıydı. Beklenen bunun grev hakkına ilişkin uygulamayı genişletmesi idi. Ancak tam tersi oldu. 31.10.2016 tarih ve 678 sayılı OHAL dönemi KHK’si ile 6356 sayılı yasanın 63. Maddesine yeni erteleme gerekçeleri eklendi, artık genel sağlık ve milli güvenlik yanında bir grev veya grev kararı büyükşehir belediyelerinin şehir içi toplu taşıma hizmetlerini ve bankacılık hizmetlerinde ekonomik veya finansal istikrarı bozucu bulunursa ertelenebilecekti. Bu KHK hükmü 7071 sayılı yasa ile aynen yasalaştı.
İşte İZBAN grevi Anayasa Mahkemesi tarafından şehir içi ulaşımda grev yasağı anayasaya aykırı bulunmuş iken, böyle dolambaçlı bir yolla yeniden yasaklanmış oldu. Böylece çalışma barışı ve şehir içi ulaşımda huzur yeniden tesis edilmiş oldu!
Grevler neden azalıyor?
Roma Barışı (Pax Romana) güçlü bir orduya ve siyasal güce dayalı uzun dönemli iç ve dış barışı ifade eder. Pax Romana antik dünyanın 200 yıllık (İÖ 27-İS 180) en uzun barış dönemidir. İskoçya, Kuzey Afrika ve İran’a kadar olan bir bölgeyi kapsayan Roma’nın öteki halklar karışında üstün gücüne dayanan zoraki bir barıştı Pax Romana. İçeride ve dışarıda güce dayalı bir barış anlamına gelen Pax Romana si vis pacem para bellum (barış istiyorsanız savaşa hazır olun) ilkesine dayalıydı. 2019 yılı Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO) kuruluşunun 100. Yılı. ILO’nun kuruluş ilkelerinden biri ise si vis pacem cole justiam (barış istiyorsanız adalet ekin).
Grevlerin uzun süredir yok mertebesine gerilediği Türkiye’de çalışma hayatında da adeta bir Pax Romana yaşanıyor. Ancak toplumsal yaşamda ve çalışma yaşamında eşitliğe ve adalete dayanmayan bir Roma Barışı’nı ne kadar kalıcı olabilir. Nitekim, işçilerin her şeye rağmen hak arayışları bunu gösteriyor mu?
